شناخت تحولات معماری قرن نوزدهم برای درک معماری قرن بیستم ضروری است؛ صنعت ماشینی، فرهنگ و مهندسان همه در این تحولات مؤثرند. در قرن نوزدهم علاوه بر انقلاب های سیاسی، تکنولوژیک و فرهنگی مواد و مصالحی همچون شیشه و فلز سبب دگرگونی در معماری شدند. با وجود این تغییرات معماران هنوز در حیطهٔ هنر بودند و سلیقه و سبک های متفاوت را دنبال می کردند. در صورتیکه مهندسان در جست وجوی معماری نو بودند و از فناوری ها و مواد و مصالح جدید از جمله آهن و فلز در طراحی استفاده و سازۀ بنا را هماهنگ با پیشرفت فناوری تغییر داده و سازه فلزی را جایگزین سازه سنگی کردند.
معماران به تدریج متوجه شدند که ساخت سازه فلزی ارزانتر و سریعتر است، به همین علت از این نوع سازه استفاده می کردند، ولی با سبک نئوکلاسیک و نئوگوتیک روی آن را می پوشاندند. در صورتی که مهندسان در نوسازی معماری با سازه فلزی به عنوان گویش معماری نیازی به لباس سبکی نداشتند. در نتیجه مهندسان، معماری فلزی را جایگزین سبک های تاریخی کردند و همزمان با برپایی نمایشگاه های بزرگ بین المللی در نیمه دوم قرن نوزدهم توانستند در تکامل معماری دوران صنعتف نقش بسیار داشته باشند. آنها با توجه به فناوری نو در جامعۀ مدرن و با دیدگاهی ستایش آمیز نسبت به تکنیک در طراحی و معماری نگرش جدیدی را در معماری تکامل دادند.
با افزایش تولیدات صنعتی و تکامل اقتصاد آزاد و شروع رقابت بین تولیدکنندگان دوران برپایی نمایشگاه ها آغاز شد. در نیمه دوم قرن نوزدهم نخستین نمایشگاه ها برای معرفی و نمایش صنایع و کالاها برپا شد. بنای نمایشگاه ها و فضاهای عظیم به سرعت و به طور موقتی از فلز و بدون استفاده از سبک های متداول ساخته می شد. در حقیقت بنای نمایشگاه نمادی از زیبایی شناسی نوی دوران صنعت بود.
کریستال پالاس
کریستال پالاس نخستین نمایشگاهی بود که در انگلستان سال ۱۸۵۱ توسط مهندس گیاه شناسی به نام ژوزف پاکستون برپا شد. پاکستون با برپایی این بنا که برای ساخت آن از تولیدات صنعتی استفاده شده بود، پیشرفت صنعت انگلستان را به نمایش گذاشت. در ساخت این بنا برای نخستین بار از عناصر پیش ساخته (در کارخانه به طور مجموعه تولید شده بود) استفاده شد که در کارگاه سریع مونتاژ می شدند. بدین ترتیب عناصر در کارخانه ساخته میشد و بعد به کارگاه انتقال می یافت. در حقیقت این نخستین بار بود که عناصر بنا در کارخانه به صورت مجموعه تولید و به سرعت در کارگاه مونتاژ میشد. در نتیجه بنا به سرعت ساخته و در زمانی کوتاه بنای ساخته شده جمع میشد با استفاده از فلز و شیشه و ایجاد نماهای شفاف جدایی بین فضای درون و برون از بین می رفت و روشنایی درونی با روشنای بیرونی متوازن میشد. کریستال پالاس از گام های اولیه در شکل گیری معماری مدرن است، زیرا مسئله شفافیت در معماری برای نخستین بار در این بنا تجربه شد و نیز از این مرحله به بعد مهندسان تکامل معماری را کنترل کردند.
نمایشگاه ماشین
نمایشگاه ماشین در سال ۱۸۸۹ در پاریس برگزار شد. در این بنای سترگ تمام ماشین آلات صنعتی به نمایش گذاشته شد. اسکلت فلزی در گالری ماشین فرم خاصی پیدا کرد، سازه مثل پل بود نه (تیر و ستون) از ستون شروع و تبدیل به تیر (عنصر افقی سازه) میشد. این نخستین بار بود که چنین اتفاقی در سازه روی می داد و تمام عناصر از پی تا سقف یکپارچه بودند. در این بنا علاوه بر نوآوری در سازه و پوشش شیشه ای بر ارزش زیبایی شناختی جدید تاکید شده بود.
برج ایفل
برج ایفل یکی دیگر از بناهای نمایشگاه پاریس بود که مبین نظم جدید و اصول زیبایی شناختی نو در معماری است. برج ایفل به عنوان صنعت جدید فولاد و تولید صنعتی، نمادی از پیشرفت صنعت است. این برج، در سال ۱۸۸۹ با ارتفاع ۳۰۰ متر به وسیله ایفل ساخته شد. در معماری این برج فضای بیرونی و درونی با هم آمیخته شده اند و عناصر سازه، بیان این معماری اند و دیگر نیازی به پوشاندن اسکلت فلزی با بیان معماری سبکی نیست. سازه گویش معماری شده و برج ایفل به عکس مانیومان های قبلی که گذشته ای را به خاطر می آوردند، آینده نویی را نوید می دهد، یعنی نماد پیشرفت آینده است. هنر به وسیلهٔ فناوری در این بنا از بین نمی رود بلکه بر عکس بیان نویی پیدا می کند و امکانات نویی برای هنر ایجاد می شود. برج ایفل در منظر جدید شهری تأثیر گذاشت به طوری که تاکنون عنصر شاخص منظر شهر پاریس است. برای نخستین بار منظر شهری از ارزش زیبایی شناختی برخوردار شده و تماشای آن از بالا اهمیت پیدا کرد و این بنا الگوی مناسبی برای ساخت برج های منظره ای در کلان شهرها می شود. در نهایت بنای برج ایفل زیبایی نو را که ناشی از پیشرفت صنعت است به نمایش می گذارد.
حتماً بخوانید: تعریف معماران بزرگ از معماری پایدار چیست؟
در آخر
مطلب آغاز معماری فلزی از کتاب معماری، باغ و منظر نوشته دکتر هما ایرانی بهبهانی نوشته شده است. فکر نمی کنیم که معماری در ایران نباشد که این کتاب را نخوانده باشد.